पुणे आकाशवाणीच्या प्रादेशिक केंद्राच्या बातम्या सुवर्ण महोत्सवी झाल्या

                                              

       चंद्रशेखर कारखानिस

एक मे हा दिवस महाराष्ट्र दिन आणि जागतिक स्तरावर कामगार दिन म्हणून साजरा होतो.  दरवर्षीप्रमाणे यंदा सुद्धा तो होणार होताच. पण  यावेळी पुण्यामध्ये माध्यम क्षेत्रात एक वेगळे निमित्त होते. या दिवशी दिनांक १९७५ मध्ये पुण्याहून आकाशवाणी केंद्रावर मराठीत रोज सकाळी सात वाजून पाच मिनिटांनी सुरू होणारे वार्तापत्र बातम्या नियमितपणे सुरू झाल्या.(आता त्या सात दहाला सुरू होतात)  म्हणजे सुवर्ण महोत्सव वर्ष परवा सुरू झाले.  त्याची लगवग पुणे आकाशवाणी केंद्र वरच नव्हे परंतु मराठी दैनिकांमध्ये सुद्धा याची विशेष दखल घेतली गेली.

या महत्त्वाच्या  घटनेचे साक्षी म्हणून उपलब्ध आहेत ते त्या वेळचे वृत्त संपादक चंद्रशेखर कारखानिस. त्यांनी परवाचे बुलेटीन सुरुवात करताना  आवर्जून आठवण केली  ती या  मुलेटीनची निर्मिती मुळात  सुरुवात झाली कशी या मुद्द्यावरून.  आकाशवाणीच्या दिल्लीच्या वृत्त विभागाचे प्रमुख म्हणून त्यावेळी एस सी भट  हे अतिशय कर्तव्यदक्ष, कल्पक  अधिकारी काम करीत होते. केंद्र शासनात राहून देखील बातम्यांची  माध्यम क्षेत्रात असलेल्या  मूल्यांची जाण असणारे अधिकारी म्हणून  त्यांना मोठा मान होता. पुण्यातीलआकाशवाणी केंद्रावर सकाळी सात पाच रोज ब्रॉडकास्ट होणारे बुलेटीन सुरू करायचे आहे त्यासाठी माझी आणि आम्हा  इंडियन इंफॉर्मेशन सर्विस मध्ये माझ्यासारखेच प्रशिक्षित  झालेले  श्री अष्टेकर यांचे नेमणूक झाली आहे सांगितले.  

आम्हा दोघांना वार्तापत्र आकाशवाणीवर सुरू करायचे आहे ते देखील राजधानी नसलेल्या शहरात सुरू करायचे आहे याचे मोठे आश्चर्य वाटले होते. नंतर मात्र कळलं की स्वतः श्री एस सी भट यांना आपल्या मुंबईतल्या वास्तव्यामुळे पुण्याचे महत्त्व माहित होते. आर्थिक राजधानी म्हणून मुंबईचे निर्विवाद महत्त्व होतेच पण सांस्कृतिक राजधानी म्हणून पुण्याचे महत्त्व त्यांना नक्की माहीत होते,  आम्हा दोघांच्या मदतीला कमलाकर पाठकजी आणि दिल्लीच्या  आकाशवाणी केंद्रातील जाणकार अनुभवी मराठी बुलेटीन  निर्मिती करणारे सदाशिव  दीक्षित  आणि मराठी साहित्यिक श्रीमती  सुधा नरवणे   अशी टीम त्यांनी दिली होती.  सकाळी सात  पाचच्या  बातम्यांचे बुलेटीन तयार करायचे म्हणजे आदल्या दिवशी संकलित केलेल्या बातम्या सकाळी पाचला उठून, संपादन करून,  तयार करून ठेवणे आवश्यक होते.

 महिन्यात सहा दिवसांच्या कॉन्ट्रॅक्टवर मराठी बुलेटीन साठी काम करू इच्छिणारे युवक  आणि युवती निवडून सुरुवातीचे प्राथमिक ट्रेनिंग देऊन 30 एप्रिल 1975 रोजी बुलेटीन ची पूर्ण तयारी करून पहाटे  रिहर्सल घेऊन मोठ्या आत्मविश्वासाने या संपूर्ण टीमने  मराठी माध्यम विश्वात एक मोठे धाडसी पाऊल टाकले. त्यावेळचे मुख्यमंत्री शंकरराव चव्हाण यांचा रेकॉर्डेड शुभेच्छा संदेश आधीच मिळवलेला होता.  तो तयार झालेल्या इतर सर्व बातम्यां च्या मजकुरात समाविष्ट  बरोबर सात वाजून पाच मिनिटांनी ही ऐतिहासिक घटना प्रत्यक्ष घडली.   

आत्ता भारतीय लष्कराचे सेवानिवृत्त जनरल मनोज नरवणे यांनी आपल्या मातोश्री सुधा नरवणे यांच्या आवाजातील पहिले बुलेटीन वाचले गेले याचा गौरवपूर्ण उल्लेख केला. 

मुद्रित क्षेत्रातील  माझ्यासारखे पत्रकार आणि या महत्त्वाच्या माध्यम घडामोडी  विषयी   उत्सुकता असणारे  असंख्य आकाशवाणी  श्रोते जणू या घटनेची वाटच पाहत होते. पुणे आकाशवाणी केंद्राच्या फोनवर दिवसभर   अभिनंदनाचे , कौतुकाचे आणि सूचनांचे असंख्य फोन आले आणि हा प्रयोग यशस्वी झाला यांची  पावती मिळाली होती. 

तेव्हा मी  यु एन आय चा (युनायटेड न्यूज ऑफ इंडिया चा) पुणे मुक्कामी असलेला बातमीदार  होतो.  पुणे आकाशवाणी केंद्राच्या या नवीन सेवेचा मला नक्कीच लाभ होणार होता. (ते कसे ते मुद्दाम माहितीसाठी नोंदवतो).  पुण्यात येण्यापूर्वी मी यु एन आय च्या मुंबई विभागीय कार्यालयात उपसंपादक म्हणून काम  केले होते . तेव्हा माझे त्यावेळचे वरिष्ठ श्री चंदू मेढेकर यांनी घालून दिलेला दंडक मी पाळत होतोच.  आमच्या बातमीच्या कामासाठी मुंबई, पुणे, आणि संपूर्ण महाराष्ट्र या क्षेत्रात घडणाऱ्या सर्व महत्त्वाच्या बातम्यांचा  पाठपुरावा करणे हे माझे रोजचे कामच होते. मुंबई च्या आमच्या कार्यालयात यासाठी दोन ट्रांजिस्टर सेट तयार ठेवले होते.  त्यावेळी संध्याकाळी सात वाजता  ट्रांजिस्टर ला कान लावून महाराष्ट्राच्या बातम्या कान देऊन ऐकणे हे आमचे एक महत्त्वाचे काम होते.  तीच सवय पुण्यात आकाशवाणी केंद्रावर मराठीबातम्या प्रसारित होणे सुरू झाले तेव्हापासून मी आणि माझ्या घरातील सर्वांना हीच सवय अद्यापही आहे.

मध्यरात्रीनंतर  रात्रभरात घडलेल्या महत्त्वाच्या बातम्या वर्तमानपत्रात दुसऱ्या दिवशी  पर्यंत वाचायला मिळत नाहीत.  पुण्यात अगदी भल्या पहाटेपासूनच कार्यरत असलेल्या पुणे आकाशवाणी केंद्राच्या म्हणजे  रिजनल न्यूज युनिट च्या (आर एन यु)  च्या चंद्रशेखर कारखानीस  यांच्या आणि त्यांच्या नंतर तेथे कार्यरत असलेल्या  कार्यक्षम पत्रकार आणि त्यांचे तितकेच कार्यक्षम सहकारी  मिळवितात आणि सात दहाच्या बुलेटिन मध्ये आपल्याला ऐकवतात.  बाकी सर्व  माध्यमकर्मी झोपलेले असतात, त्यामुळे असे काही महत्त्वाचे घडले असेल तर ती बातमी या पुण्यात आकाशवाणीच्या माध्यमातून मिळते.  असे अनेक प्रसंग घडले की आमच्या मोठ्या बातमीच्या कव्हरेज ची सुरुवात आकाशवाणीच्या या गोष्टींमुळे झाली.  यातला एक नमुना प्रतिनिधिकस्वरूपाचा आहे. 

किल्लारीचा भूकंप झाला त्याच्या आदल्या दिवशीची ही घटना आहे.. गणपती विसर्जनाच्या मिरवणुकीमुळे पुण्यातील सर्व  दैनिकांची कार्यालये बंद असतात.  त्यामुळे त्यांच्या बातमीदारांना सुट्टी असते. बहुतेक दैनिकांचे बातमीदार या सुट्टीच्या निमित्ताने जवळपासच्या पर्यटन केंद्राला सहकुटुंब जातात. मी, लोकसत्ता चे अनिल टाकळकर आणि पत्रकार नगरच्या टेकडी ग्रुपचे बाकी आमचे  सभासद आणि त्यांचे कुटुंबीय  29 सप्टेंबर  1993 ला आम्ही असेच एका जवळच्या पर्यटन केंद्राला गेलो होतो. दुसऱ्या दिवशी संध्याकाळी घरी परत जायचे असा प्लॅन होता . किल्लारी ला भूकंप दुसऱ्या दिवशी सकाळच्या बातम्या मी सवयीप्रमाणे ऐकल्या.  त्या दिवशी किल्लारी ला भूकंप झाल्याचे पहिली बातमी ही आकाशवाणीने प्रसारित केली होती. सर्व जगाला प्रथम ही माहिती त्यावेळच्या वृत्तसंपादक  संज्योत  आमोणडिकर  यांनी दिली होती. ती ऐकली आणि मी टाकळकर असे पत्रकार पुण्याला घरी परत यायला तातडीने निघालो आणि तिथून सलग सरळ किल्लारीच्या दिशेने निघालो. वाटेत थांबत मिळेल तिथून फोन करून आपापल्या कार्यालयाच्या प्रमुखांना बातम्यांचे मिळेल तेवढे अपडेट आम्ही घेण्याचा प्रयत्न केला .

तेव्हा टेलिफोन हेच एकमेव  हेच माध्यम होते.  साधा कॉल करायचा ही मोठी कसरत असायची.  नशीब असेल तर एसटीडी कॉल मिळायचा.   आठ पट  दर असलेला लायटनिंग कॉल खूप खर्चिक होता.  पण तरी आवश्यक तेव्हा करायचा. 

किल्लारीत पोहोचून घटनांचे गांभीर्य प्रत्यक्ष पाहून आमच्या सविस्तर आणि लेटेस्ट करायला वेळ लागला.  परंतु जगाला बातमी देण्यासाठी टप्प्या टप्प्यात आम्हाला यश मिळाले ती सुरुवात झाली होती ती आकाशवाणी केंद्राच्या बातम्यां मुळे. 

आकाशवाणी या शासकीय माध्यमात काम करणारे माझे पत्रकार सहकारी वर्तमानपत्रातील बातमीदारांइतकेच प्रभावी पणे  पत्रकारिता करीत असतात हे मी गेली काही वर्षे माध्याम क्षेत्रात प्रसंगानुरूप सांगत आलो आहे. त्याविषयी पुनः केव्हातरी.

Pune Akashwani Newsroom Staff

Demand for Classical Language Status for Marathi Forgotten?

                                        

Has Maharashtra given up its long-pending struggle to get classical status for the Marathi language?

It appears so. The ruling and opposition coalitions have not mentioned anything about the demand during the election campaign for the first phase of the Lok Sabha polling which was over on April 19, 2024.

The ruling and opposition parties did not have time to think even about the crucial political or economic issues for their manifestos. Where was the time for the demand for classical status for the Marathi language?

The issue of the classical status of the Marathi language was debated in the Parliament several times during the last decade. Suddenly, it was not on the agenda of these parties.  

The state chief minister. and his two deputies, leaders of the state units of the ruling parties or their counterparts in the opposition, were similarly busy tackling intraparty politicking for the last months. 

Unexpectedly, the state government on February 14, 2024, appointed a three-member committee to follow up on the demand for the Classical Language Status of Marathi. 

The Committee chairman is Mr Dnaneshwae Mulay a retired former Secretary,  Ministry of External Affairs|Diplomat now based in Delhi. Prof Dr Raja Dixit, Chairman of the Marathi Vishwakosh Mandal (Marathi Encyclopedia Board ) and Mr Sanjay Nahar, founder of Sarhad Institute, both based in Pune, are the two remaining members. The committee is expected to meet every month online or offline to follow up and interact with the concerned authorities. 

Already one meeting was held. Is thre any hope to get the result? 

Prof Dr Dixit has publicly stated that he does not hope to achieve through the committee. Mr Nahar has stated that the Classical Status is now a political issue that the lovers of the Marathi language should take up ‘on the street”  

Fact Sheet of the Case

The demand was raised by the state government when Mr Pruthviraj Chavan was Chief Minister. All the parties supported it when it was raised on the floor of , Maharashtra state legislature, Lok Sabha or Rajya Sabha thereafter. 

The state government had set up a committee on January 10, 2012, before the BJP government came to power in 2014. The union government had asked the New Delhi-based Sahitya Akademy to process the demand, as per the procedure laid down by the Centre in the past. The Akademy committee of veteran language experts from Indian languages has unanimously approved the proposal that Marathi must be granted classical language status.
It appeared then that it would be a mere formality to announce the approval during a Parliament session or by a Cultural Affairs Minister, if not by the Prime Minister. Instead, the minister limited his response to “The demand is under active consideration of the government.”

Last year, a new Union Cultural Minister of State created confusion on the floor of the house, saying there is no such demand for Marathi. Then another minister later made only a slight variation in the ministerial response that insisted that “there is no demand pending,” which could mean that the demand has been approved already.!!         

Maharashtra has been pressing the demand to get the classical status Marathi way the six other languages have already been granted the 'Classical' status as follows:   

Tamil (declared in the year 2004), Sanskrit (2005), Kannada (2008), Telugu (2008), Malayalam (2013), and Odia (2014).

The Maharashtra-state-appointed Abhijat Bhasha Samiti had submitted to the Union government its report in 2013. This report has been ignored by the union government till now.
Now, there's a new word around. Someone in Mumbai, who has kept track of these developments, says the Sahitya Akademy has been asked to keep the Marathi file under wraps till there is demand for classical language status from other  language. 

The Abhijat Bhasha Samiti Chairman Prof Dr Ranganath Pathare perhaps represents the feeling of dismay among its 15 members.  “All the committee members worked hard for over two years till our report was finalised and submitted to the Central Government’s Cultural Ministry. 

“Our task is complete. We have returned to our work, namely to write literature.” one of them told this journalist. 

Unfortunately, Prof Dr  Hari Narake, the Committee Co-ordinator, who had spearheaded a concerted drive for the cause, passed away on August 9. 2023. There is no activist to pursue the cause the way he did. He had confronted the political bigwigs at the centre. 

One of them had conceded in an off-the-record remark “ How can we grant classical status to Marathi when Gujarati (the language of Prime Minister Narendra Modi’s state) has not been given such a status?) 

 

Factsheet:

The Chief Minister who initiated the process to make a formal proposal to the Central government: Mr Pruthviraj Chavan 

Report submitted to the central government to get classical language status for Marathi on May 1, 2013

Which Prime Minister gets the credit to grant this status:

Dr ManMohan Singh

How many Indian languages have been granted this status so far? Six 

Which are they? When were they granted the classical status?

Tamil (declared in the year 2004), Sanskrit (2005), Kannada (2008), Telugu (2008), Malayalam (2013), and Odia (2014). 

Who are at the helm now (April 2024):

Prime Minister Narendra Modi 

Maharashtra Chief Minister Eknath Shinde Deputy Chief Ministers: Devendra Fadnavis & Ajit Pawar

Why is it necessary to get the classical status of a language?

1. The language gets, through the state government,  substantial funds for the overall development of the language.

2. The language receives recognition and status on national and international levels.

3 It receives a boost to the development of the language. 

4. Speakers of the language receive self-respect at national and international fora.

5. The inferiority complex of the speakers is removed.  

How much grant will be available from the Centre if the language receives classical status?

Rs. 500 crore, as per the experience of the state governments whose official languages have been granted classical status. The state government is expected to receive a matching grant from the state government. 

What will the state achieve from this fund?

The late Prof Hari Narake’s team visualised that the fund will help the schools, colleges and universities provide academic staff to train teachers and non-teaching staff in Marathi, in all the subjects. There are 450 universities in the state This in itself boosts the morale of Maharastrians who do not get jobs for the men and women trained in the Marathi language. The Marathi-trained staff will be benefitted as the cycle of jobs generated will move on.      Direct and indirect benefits will be available from the businesses and industries from national and international economies. 

To Sum up: The picture of the classical language status appears to be bleak when Maharashtra elects 48 members to represent the state in Lok Sabha.

However, he Srushtee Sanskrutik va Vikas Pratisthan activists have not given up hope. Its founder Prashant Kothadia and journalist Prof Dr Kiran Thakur have brought out a booklet in the Frequently Asked Questions FAQ)format to highlight the problems to achieving classical status for Marathi during the days to come. 

                                                

Mr. Dnyaneshwar Mulay 

Prof. Dr. Kiran Thakur

Mr.Prashant Kothadia

Prof. Dr.Raja Dixit

Mr. Sanjay Nahar 

The Late Prof. Dr. Hari Narke 

मराठीला अभिजात भाषेचा दर्जा हा विषयच आता विसरायचा?

 

महाराष्ट्रात लोकसभा निवडणुकीच्या पहिल्या टप्प्यातील  मतदानात   पाच लोकसभा मतदार केंद्रात  मतदान झाले. मराठीला अभिजात भाषेचा दर्जा हा विषय कोणत्याही पक्षाच्या अथवा आघाडीच्या   प्रचारात चर्चेला  देखील आल्याचे  आढळून आले नाही. त्यात फारसे आश्चर्य वाटण्यासारखे काही नाही हे मात्र खरे.  याचे कारण मुळात १९एप्रिल २०२४ अखेरपर्यंत काही महत्त्वाच्या जागांवर या आघाड्या  आपापले कोण उमेदवार उभे करणार आहेत हे सुद्धा जाहीर होत नव्हते.  

गेल्या काही महिन्यांमध्ये मराठीला अभिजात भाषेचा दर्जा हा विषयच प्रधान मंत्री श्री नरेंद्र मोदी यांनी  बासनात गुंडाळला आहे असे निश्चितपणे दिसत होते. इतर भारतीय भाषांपैकी दुसऱ्या एखाद्या भाषेची मागणी पुढे येत नाही तोपर्यंत मराठीची मागणी 

“फाईल”  करून ठेवा असा सांगावा त्यांच्या वतीने साहित्य अकादमीला देण्यात आला आहे हे उघड सत्य झाले आहे.  

मराठी भाषा अभिजात दर्जा समितीचे अध्यक्ष प्रा डॉ रंगनाथ पठारे यांनी या विषयातून पूर्णपणे अंग काढून घेतले आहे. तत्कालीन मुख्यमंत्री पृथ्वीराज चव्हाण यांनी नियुक्त केलेल्या रंगनाथ पठारे समितीने आपला अहवाल महाराष्ट्र शासनाला मे २०१३ मध्ये सादर केला.  मसुदा समितीचे निमंत्रक प्रा. डॉ हरी नरके यांनी जीवाचे रान करून महाराष्ट्रात सर्वत्र हिंडून केंद्र सरकारकडे आपली मागणी अत्यंत पद्धतशीरपणे सादर केली.  साहित्य अकादमीच्या सर्व सभासदांनी एकमताने आपली मान्यता दिली . आता निर्णय फक्त प्रधान मंत्री यांच्या हातात राहिला आहे. गुजराती भाषे ला  अभिजात दर्जा मिळत नाही तोपर्यंत मराठी ची मागणी आम्ही कशी मंजूर करू असे एका ज्येष्ठ केंद्रीय मंत्र्यांनी म्हटल्यापासून पुढे काहीही सरकले नाही. हा इतिहास देखील आता जुना झाला आहे. 

प्रा डॉ हरी नरके यांचे दिनांक ९ ऑगस्ट २०२३ रोजी अकस्मात निधन झाल्यानंतर ही  मागणी रेटून द्यायला आता  मराठी भाषेचा  तेवढाच क्रियाशील कार्यकर्ता  राहिला नाही. समितीचे बाकी सभासद आहेत साहित्यिक,  भाषा अभ्यासक आणि व्यासंगी विद्वान प्राध्यापक. आपापल्या विषयाच्या कामात गढून गेलेले आहेत. केंद्र सरकारकडून करून घ्यायचे अभिजात दर्जा मंजुरीचे काम आता करून घेणे आम्हाला आता शक्य नाही. तो आमचा पिंड नाही. तेवढा वेळ आमच्याकडे नाही,  अशी त्यांची स्वाभाविक भूमिका आहे.  आताचे मुख्यमंत्री, दोन उपमुख्यमंत्री, मराठी भाषा मंत्री, खासदार, आमदार या सगळ्यांना या विषयांमध्ये काही स्वारस्य आहे का याचीच शंका आहे.  तेवढा वेळ आणि स्वारस्य आहे कोणाला! लोकसभेच्या निवडणुकीच्या धामधुमीत या विषयाला प्राधान्य कोण देणार? 

मुळात हा विषय इतका महत्त्वाचा खरंच आहे का हा देखील एक प्रश्न आहे.  त्यामुळे कोणत्याही पक्षाच्या-- मग ते सत्ताधारी आघाडीचे असो की विरोधी आघाडीचे--, नेत्यांनी आपापल्या जाहीरनाम्यात अभिजात भाषेचा एक शब्द देखील अद्याप काढलेला नाही. 

“अभिजात दर्जा पाठपुरावा समिती” काय करणार? 

                        

अध्यक्ष “अभिजात दर्जा पाठपुरावा समिती” श्री   ज्ञानेश्वर मुळ्ये 

                                    प्रा डॉ राजा दीक्षित

                            श्री संजय नहार

अत्यंत अनपेक्षितपणे महाराष्ट्र शासनाच्या मराठी भाषा विभागाने “अभिजात दर्जा पाठपुरावा समिती”  १४ फेब्रुवारी २०२४ रोजी नियुक्तकेली.  भारतीय विदेश सेवेतुन  निवृत्त झालेले  सध्या दिल्लीत वास्तव्य असलेले श्री   ज्ञानेश्वर मुळ्ये   या समितीचे अध्यक्ष आहेत. पुण्यातील सरहद संस्थेचे श्री संजय नहारआणि मराठी विश्वकोश निर्मिती मंडळाचे अध्यक्ष प्रा.  डॉ राजा दीक्षित हे उरलेले दोन सदस्य आहेत. या तिघांचे शासन दरबारी  असलेले वजन अभिजात दर्जा  समस्या सोडविण्यासाठी उपयुक्त ठरेल अशी महाराष्ट्र शासनाच्या मराठी विभागाला आशा असावी. दर महिन्याला दिल्लीत प्रत्यक्ष भेटीत किंवा ऑनलाईन मीटिंग वर या विषयाचा पाठपुरावा करावा  अशी अपेक्षा आहे.  चौदा  एप्रिल २०२४ पासून महिनाभरात एक ऑनलाईन मीटिंग होऊन देखील गेली आहे. 

मात्र प्रा.  डॉ राजा दीक्षित या समितीच्या उपयुक्ततेबाबत फार आशावादी दिसत नाहीत. श्री संजय नहार यांना “हा प्रश्न मराठी प्रेमीनी रस्त्यावर  उतरल्या खेरीज सुटणार नाही” असे  वाटते. मराठी भाषेचे नुसते प्रेम, तिच्याविषयी आस्था, अशा भावनेतून काहीही घडणार नाही. हा प्रश्न राजकीय पद्धतीनेच सुटू शकेल असे त्यांनी मोकळेपणे सांगितले आहे. 

मात्र हेही खरेच की  हरिभाऊ नरके यांनी निधनापूर्वीच्या आपल्या भाषणात या  विषयातील खडतर वाटचालीची  कल्पना दिली होती. 

‘प्रधान मंत्री नरेंद्र मोदी यांच्या गुजरात राज्याच्या भाषेला अभिजात दर्जा मिळत नाही तोवर आम्ही इतर भाषांचा विचार कसा करू” असे एका ज्येष्ठ केंद्रीय मंत्र्यांनी खाजगीत सांगितले होते. त्यामुळे महाराष्ट्राचे सध्याचे मंत्री, उपमुख्यमंत्री आणि मुख्यमंत्री सध्या हा विषय बोलत सुद्धा का नाहीत याचा अंदाज करता येतो. पाठपुरावा समितीला किती कठीण वाटचाल करायची आहे याची कल्पना यातून येते. 

तत्कालीन प्रधान मंत्री डॉ मनमोहन सिंग यांच्या कार्यकालात तमिळ. तेलुगु, संस्कृत, कन्नड, मल्याळम आणि ओडिया या सहा भाषांना अभिजात भाषांचा दर्जा मिळाला. त्यांच्यानंतर प्रधानमंत्री झालेल्या श्री नरेंद्र मोदी यांच्या काळात अद्याप एकाही भारतीय भाषेला  अभिजात भाषेचा दर्जा मिळालेला नाही ही वस्तुस्थिती आहे. 

विद्यमान लोकसभा  निवडणुक प्रचाराच्या उरलेल्या दिवसात मराठीला किंवा इतर कोणत्याही भाषेला अभिजात भाषेचा दर्जा मिळणे शक्य आहे का याचा विचार आपणच केलेला बरा.   हा विषय आपण हाती घेऊ आणि असा दर्जा मिळवून देऊ असे सत्ताधारी पक्षाने  सांगण्याची शक्यता दिसत नाही. उरलेल्या पक्षांनी आणि त्त्यांच्या आघाड्यांनी  एकमेव हा विषय हाती घेऊन निवडणूक लढविणे ही शक्यता नाही. अशा स्थितीत माय मराठीचे भविष्यात काय होणार हे कोण सांगणार!  

असे असले तरी पुण्यातील सृष्टी सांस्कृतिक व विकास प्रतिष्ठान या संस्थेचे कार्यकर्ते अजून पूर्णतः नामेद झालेले नाहीत.  “मराठीला अभिजात भाषेचा दर्जा: वास्तव की मृगजळ?” या शीर्षकाची एक पुस्तिका त्यांनी अलीकडेच प्रसिद्ध केली आहे. पत्रकार प्रा डॉ किरण ठाकूर आणि संस्थेचे संस्थापक प्रशांत कोठडीया यांनी  या पुस्तिकेत या विषयावर वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न आणि त्याची उत्तरे (frequently asked questions”  या स्वरूपात तिची मांडणी केलेली आहे. लोकसभा निवडणुकीच्या उरलेल्या कालखंडात (आणि त्यानंतर देखील, केव्हाही) सत्ताधारी  पक्ष आणि विरोधक यांना विचारण्यासाठी यात प्रश्न आहेत. फक्त पत्रकारांनीच नव्हे तर कोणाही जागरूक मतदारा ने  हे प्रश्न विचारावे आणि त्याची उत्तरे शोधावी अशी कल्पना यामागे आहे.

पीडीएफ  स्वरूपात असलेली ही पुस्तिका  विनामूल्य  उपलब्ध आहे. त्यासाठी संपर्काचा पत्ता drkiranthakur@gmail.com prashant.kothadiya@gmail.com   

 

लेखक प्रा डॉ किरण ठाकूर

       

 प्रा डॉ किरण ठाकूर 

                                            श्री प्रशांत कोठडीया 

                                   दिवंगत प्रा डॉ हरी नरके 

वाळवी : शेतकऱ्यांची मित्र

 

गांडूळ आपल्या शेतकऱ्यांचे मित्र आहेत याची कल्पना अगदी अलीकडे पर्यंत कुणालाच नव्हती. तसंच वाळवी आपल्या शेतकऱ्यांची उपकारकर्ती मित्र आहे याची जाणीव देखील कोणाला नव्हती.

महाराष्ट्रातील कृषी विद्यापीठांना वाळवीचे महत्व जाणवले नव्हते की काय असे वाटते. कारण पिकांना वाळवी पासून संरक्षण करण्यासाठी जमिनीत वाळवी मारण्यासाठी विषारी औषध वापरण्याची शिफारस बरेच वेळा केली जात होती.वाळवी शेतकऱ्यांवर किती उपकार करते याचा अभ्यास महाराष्ट्रातच नव्हे तर जगात कुठेही फारसा होत नव्हता.

वीस पंचवीस वर्षांपूर्वी अकोल्याच्या डॉ पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठात शिकणारे मनोहर खके मृदा विज्ञान हा विषय शिकायचे तेव्हा अभ्यासक्रमात वाळवीच्या उपयुक्ततेचा उल्लेख देखील होत नव्हता अशी आठवण ते सांगतात.

आपल्या स्वतःच्या अनुभवावरून मृदा संशोधक या नात्याने खके सरांनी प्रत्यक्ष शेती मध्ये विविध प्रयोग करीत शेतकरी बंधू /भगिनींना वाळवी चे महत्त्व पटवून द्यायला सुरुवात केली. आता एखाद्या एकांड्या शिलेदारासारखे ते महाराष्ट्रात ठिकठिकाणी वाळवी चे महत्व शेतातील प्रत्यक्ष प्रयोगाद्वारे दाखवून देतात. शेतकरी बांधव हळूहळू त्यांच्या ह्या मोहिमेत सहभागी व्हायला लागले आहेत. देशातील कृषी विद्यापीठात देखील वाळवी उधई, पांढऱ्या मुंग्या, दीमक, आणि termite अशा विविध नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या या कीटकांवर पीएचडी दर्जाचे संशोधन होऊ लागले आहे. विद्यापीठ अनुदान आयोगाच्या शोधगंगा वेबसाईट वर https://shodhganga.inflibnet.ac.in/ नोंदवलेल्या संशोधन प्रकल्पावरून हे आता लक्षात यायला लागले आहे.

अशा महत्त्वाच्या संशोधनाचे निष्कर्ष मात्र सामान्य शेतकऱ्यांपर्यंत पोहोचत नाहीत. याचे कारण ते इंग्रजी भाषेत असतात. जड बोजड असतात. हे सर्व ज्ञान शोधपत्रिकेतच रिसर्च जर्नल मध्येच असते. तुम्हा आम्हा सामान्य वाचकांपर्यंत मराठी (किंवा मातृभाषेत) ते प्रसिद्ध होत नाही. वर्तमानपत्रात तर अशा गोष्टींना जागाच नसते. हे ज्ञान वाचकांपर्यंत पोहोचतच नाही. त्याचा आणखी एक दुष्परिणाम म्हणजे वाळवी विषयी असलेले गैरसमज तसेच टिकून रहातात. इतकेच नव्हे तर ते वाढत जातात. याबरोबरच अंधश्रद्धा आणि अज्ञान वाढत राहते. विषारी नाग आणि बिनविषारी सर्प सुद्धा वाळवीच्या वारुळात वास्तव्याला असतात हा तसाच एक अंधश्रद्धेचा आणि अज्ञानाचा भाग.
ही अंधश्रद्धा आणि अज्ञान दूर करण्याचे जणू व्रतच खके सरांनी हाती घेतले आहे. याविषयी नंतर केव्हातरी सविस्तर माहिती त्यांच्याकडून घेतली पाहिजे.

“वाळवी लागली” याचा अर्थ शहरातील इमारतीतील कपाटे, पुस्तके, कपडे, स्वेटर्स यांच्यावर आता हल्ला होणार आणि मोठे नुकसान होणार हे जाणून कीटकनाशकाचे फवारे मारणे आता आवश्यक झाले आहे असे समजले जाते. शहरातील हे अनुभव चुकीचे नाहीत. असे उपाय करणे भागच असते. परंतु शेतात मात्र वाळवी दिसली की आता शेतातील वाळलेली खोडं, फांद्या. काटक्या, ढलप्या या हळूहळू फस्त करत झाडांना जीवदान देण्याची प्रक्रिया सुरू झाली असते. हे शेतकऱ्याच्या दृष्टीने शुभ चिन्ह मानलं पाहिजे असा आग्रह मृदा अभ्यासक श्री खके धरायला सांगतात. राज्यातील कृषी प्रकल्पांना वाळवी मूळे जणू संजीवनी मिळते हे त्यांनी दाखवून दिले आहे.

त्यापैकी काही उदाहरणे येथे नमूद केली आहेत: मेळघाटातील फळबागेत आंबा कलमे आहेत. पावसाने दडी मारल्याने शेतात एवढ्या मोठ्या आणि खोलवर गेलेल्या भेगा आहेत की माणसाचा पाय त्यात जाण्याची भीती असते. यावर ऊपाय काय ? तर शेतातल्या काटक्या, वाळलेल्या फांद्या, पाला पाचोळा या भागावर पसरवून ठेवा. मल्चिंग करा असा सल्ला खके सर देतात. जमिनीत आर्द्रता टिकून राहण्यासाठी याची मदत होते. ओल खोलवर जाते. वाळवी येते तेव्हा ती हळूहळू वाळलेलं लाकूड, ढलप्या फस्त करायला लागते. वरचा पापुद्रा खाल्ला की खोडाचा/ फांदीचा ताजातवाना भाग दिसू लागेल. मूळ झाडाला संजीवनी मिळू लागली आहे असा त्याचा अर्थ आहे.

ऑस्ट्रेलिया, पश्चिम आफ्रिका, थायलंड, लेगोस आदी देशात नुकसानकारक वाळवी आणि उपकारक वाळवी यांची तुलना करण्याचे काम अग्रोनोमी एग्रीकल्चर पेस्ट कंट्रोल अशा विविध अंगानी संशोधन मोठ्या प्रमाणावर सुरू झाले आहे.

स्वतः खके सर आपल्या व्यक्तिगत पातळीवर तसेच नैसर्गिक शेतीच्या ग्रुप वर प्रश्नोत्तरे, लेख, फोटो आणि व्हिडिओ यांच्या माध्यमातून वाळवी कसे काम करते हे शेतकऱ्यांना समजून सांगण्याचा निष्ठापूर्वक प्रयत्न करीत आहेत. वाळवी वाळलेल्या लाकडाला खात खात हळूहळू जमिनीमध्ये खोलवर प्रवास करत पाण्यासाठी वाट निर्माण करते. पावसा पाण्याच्या दिवसात त्यामुळे तिला आणखी खाली जाता येते. पिकांना त्यामुळे जगता येते. झाडांच्या मुळाच्या खोलवर जाता येते असे निष्कर्ष आता कृषी वैज्ञानिक काढू लागले आहेत.

पश्चिम आफ्रिका आणि झांबिया या देशांमध्ये मुंग्या आणि वाळवी यांच्या वाटचालीमुळे शेताच्या मातीचा वरचा थर अधिक उत्पादनक्षम आणि उपयुक्त होतो असे अनुभवाला आले आहे. या कीटकांच्या लाळेमुळे आणि विष्ठेमुळे शेत जमीन अधिक समृद्ध होते असे निष्कर्ष प्रयोगाद्वारे काढण्याचे आता प्रसिद्ध झाले आहे. वाळवीच्या वारुळाची माती मुद्दाम जाणीवपूर्वक पिकांची पेरणी करण्यापूर्वी शेतकरी करू लागले आहेत. गव्हाच्या अशा शेतीच्या उत्पन्नात 36 टक्क्यांनी वाढ झाली असे जाहीर झाले आहे.
पिकाची पेरणी करण्यापूर्वी आपल्या शेतावर लाकडी फळकुट पसरवून वाळवी ला आकर्षित करण्याचे प्रयोग सुरू झाले आहेत. चांगली कष्टपुष्ट वाळवी मुद्दाम गोळा करून आपल्या शेतातील तळ्यात टाकली जाते. ते माशांना खाद्य म्हणून उपयुक्त ठरते असेही अनुभव इंटरनेटच्या विश्वात वाचायला मिळतात.

आपल्याकडे वाळवीचे असे उपयोग अद्याप होत नाही. तसा कोणी विचार केल्याचेही ऐकिवात नाही. उलट “वाळवी लागली” असे काही ऐकले तर शेतकरी सुद्धा विषारी कीटकनाशके आणून फवारून या निष्पाप मित्राची हत्या मात्र करीत असतात, हे वास्तव आहे.

अशा पार्श्वभूमीवर खके सरांनी याविषयीचे प्रयोग किती वर्षांपूर्वी केले याची दखल घेतली पाहिजे. विदर्भातील मेळघाट या दुर्गम आदिवासी क्षेत्रात सुमारे वीस पंचवीस वर्षांपूर्वी त्यांनी हे प्रयोग यशस्वी केले होते. आज आदिवासी स्त्री पुरुषांचे आणि बालकांचे कुपोषण टाळायचे असल्यास त्यांना प्रथम स्थानिक भाजीपाला आणि फळ फळावळ लावायला शिकवले पाहिजे. त्याच्यावरच त्यांचे पोट भरले पाहिजे म्हणजे कुपोषणाची समस्या राहणार नाही या भूमिकेचा ते पुरस्कार करतात. त्याचे उत्तम परिणाम दिसून आले . परंतु शासकीय किंवा अ- शासकीय पातळीवर अशा गोष्टी उपेक्षित राहतात. तसेच याबाबतीतही घडले असे खके सर सांगतात.

जळगाव भागातील केळीचे उत्पन्न काढणारे श्री जयस्वाल यांनीही आपल्या केळीच्या बागेत वाळू लागलेल्या केळीच्या खांबाला वाळवी खाऊ लागली आहे हे पाहिल्यावर ही आनंदाची बातमी सरांना मुद्दाम फोन करून कळवली. त्यांच्या सल्ल्याप्रमाणे आपल्या मोबाईल वरच्या व्हिडिओ वरून चित्रण करून ठेवले. वाळवी ने नुकसान तर केले नाहीच परंतु आपल्या केळीला नवे जीवन कसे दिले हे ते आता आपल्या मित्र परिवारा ला दाखवू लागले आहेत;
‘ज्योतसे ज्योत जगाते चलो’ या उक्तीप्रमाणे हळूहळू ज्ञान पसरत चालले आहे.

Termite: farmers’ friend

 

Pune, April 10: Until recently, it was not known that earthworms were farmers' best friends. Similarly, most Indian farmers do not know that termites are their equally important friends. As Professor Manohar Khake, a Pune-based soil scientist, recalls that the beneficial effect of termites in farming was not talked about in the syllabus of agronomy subject in post-graduate studies at the of Agriculture University when he was a student.

Even now termite is considered a dreaded pest to be treated with poisonous pesticides meant to protect books, clothes, furniture, and, in general, urban buildings. Ignorant farmers also are not aware that termites are their best friends.

The situation is now changing gradually across the world including in India. Agriculture universities have begun to teach the good or bad effects of termites in rural and urban settings. Particularly the practitioners of organic farming

Know how earthworms are precious in vermiculture.

Research papers on the internet indicate a growing interest in the beneficial impact of termites as per the studies available on the internet in India, Australia, Western Africa, USA and Thailand. In India, such data is available freely at the University Grants Commission website, https://shodhganga.inflibnet.ac.in/. However, farmers rarely utilise such data because these are in English and not in the local languages. The language in English is presented in academic jargon, and not in essay-to-understand presentations for farmers and farm labourers as practised in their extension programmes offered in the farm fields. As a result, ignorance about termites and the superstitions about termites continue to persist. Worse, superstitions are practised, says Prof Khake. He laments that the farmers continue to ‘kill’ their friends with pesticides.

Research in Australia, Western Africa and Thailand

Researchers in Australia have demonstrated that creatures like ants and termites once considered pests, could prove invaluable for improving soil fertility. The insects dig tunnels that enable plants to have better access to underground water sources. They also produce nitrogen-rich bacteria which are ploughed into the soil through their saliva and faeces. Studies show that land treated with ants and termites showed a 36 per cent increase in wheat production.

The benefit of using termites to increase crop production is not any more news for many African farmers. In Western Africa, farmers lay wooden planks in the soil to attract termites and in Zambia farmers use the soil produced in termite nests as topsoil.

Villagers crush and spread the soil from the mounds on their rice paddies before planting; it acts as a natural fertilizer. The adult termites are collected and fed to several types of fish, which are raised as a food source. They also use the termite mounds as gardening beds to grow vegetables, due to the high nitrogen content of the dirt.

More recently, villagers have begun to sell the mushrooms that are found in some of the mounds. Considered a delicacy, the cash crop of mushrooms may help encourage farmers to conserve the mounds.

Links between ants, termites and soil health

Across an ocean from the Laotians, a team of researchers in Australia discovered that termites and ants can help boost wheat crop yields in arid climates. They looked at soil mineral content and water absorption between termite-containing fields and those treated to exclude the insects.

The results showed a wheat yield of 36 per cent more in the fields containing termites and ants. The tunnels dug by the insects allowed rain to fall deeper into the ground, retaining moisture at three times the rate of the treated fields.

The second benefit to ant and termite activity in the fields was the soil's nitrogen content. The gut bacteria of termites contain high levels of nitrogen. Due to the nature of how these insects dig their tunnels, that nitrogen is transferred to the soil, as per the data of available outcome of the research. Traditional Farmers and practitioners of organic farmers in India have not been taught about the experiences in these countries. Mr Khare however says he had telling the farmers that termites and earthworms are their friends. As a lone crusader, he began,some 20 years ago, demonstrating the importance of the termites that silently eat away the dried bark of the trees. Recently, he taught them the beneficial use of termites at a farm at Aditya Agro Farm in Shahapur district Thane on a plot of … hectare where 450 mango trees are planted in black cotton soil. Several full-grown trees appear to be “infested” with termites. However, the owners of the mango trees and their farm labour have been following Mr Khake’s lessons. They are not worried when termites begin creeping over the tree trunks and branches of the trees. Mr Khake had taught them that the termites eat away only the dead wood. In the process, they remove the bark of the trees. As a result, white resh-looking new bark has emerged. This demonstrates that the trees are not dead. On the contrary, these are out to grow further.

In Melghat in the Vidarbha region of Maharashtra, Mr Khake had trained tribals to spread dry leaves, branches and weeds over the farm soil so that such mulching leads to retaining moisture. Termites there. Mr Khake demonstrated to the tribals how the mulch leads to the conservation of moisture under the soil. lt helps in growing shrubs, plants and trees. His termites also love this moisture, as do a variety of other bugs and insects. Mr Khake explains to the farmers that a moist environment encourages termites to explore the area by digging thin tunnels and looking for food (namely their wood).

In another district in Western Maharashtra, a section of the farm is completely dried to such an extent that the soil has developed deep and wide cracks to the extent that a farmer can put his feet inside the crack.

A part of the same farm has been covered by dried leaves, tree branches and sticks. This is mulch to cover the soil surface. It is beneficial to conserve soil moisture. It improves fertility and soil health and leads to a reduction in weed growth. Khake has demonstrated to farmers that the bark chips are very useful for mulching. The soil generated by the activity of the termites is very soft and is of high quality good for farming.

A mound of earth created by ants or termites is of high quality, and useful as manure in farming as Khake has been advising the farmers during his visits to this region in Maharashtra. One of his followers has begun helping him in producing video stories under his guidance. It shows that the stem of even a banana plant eating its dried. He says the plant flourishes further and does not die.

He has tried to eradicate the superstition that the ant hill or termite hills are the abodes of cobra and other reptiles. He has demonstrated that termites create tunnels that enable plants to access groundwater more easily. Poor soil fertility massively reduces crop yield and contributes to food shortages across the region.

Khake concedes that termites are found worldwide and can be beneficial or harmful depending on the species and location. they cause a structural collapse of homes, fences and other buildings If it is causing such damage, one should take pest control measures. But in nature, the termites are responsible for breaking down dead or decaying wood and they must be treated as farmers friends.

विनम्र सेवक दीमक: किसानों के मित्र

प्रोफेसर डॉ. किरण ठाकुर

पुणे। हमें हाल तक यह नहीं पता था कि केंचुए किसानों के सबसे अच्छे दोस्त होते हैं। इसी तरह, अधिकांश भारतीय किसानों को अभी भी यह नहीं पता है कि दीमक भी उनके उतने ही महत्वपूर्ण मित्र हैं। पुणे निवासी प्रख्यात मृदा वैज्ञानिक प्रोफेसर मनोहर खके याद करते हैं, साल 1980 में जब वह छात्र थे। तब महाराष्ट्र के कृषि विश्वविद्यालय में स्नातकोत्तर अध्ययन के दौरान कृषि विज्ञान विषय के पाठ्यक्रम में खेती में दीमकों के लाभकारी प्रभाव के बारे में बात नहीं की गई थी। तब भी और अब भी दीमकों को एक खतरनाक कीट माना जाता है और सामान्य तौर पर किताबों, कपड़ों, फर्नीचर और शहरी इमारतों की सुरक्षा के लिए इन्हें जहरीले कीटनाशकों का इस्तेमाल कर नष्ट किया जाता है।

अफसोस की बात है कि हमारे किसान दीमकों के उनके लिए फायदेमंद होने की मूल अवधारणा को समझने से काफी दूर है। वास्तव में किसान इसे कैसे समझें, इसकी तो बात ही छोड़िए।

शुक्र है कि भारत समेत दुनिया भर में स्थिति अब धीरे-धीरे बदल रही है। कृषि विश्वविद्यालयों ने ग्रामीण और शहरी परिवेश में दीमकों के अच्छे या बुरे प्रभावों के बारे में पढ़ाना शुरू कर दिया है। विशेष रूप से जैविक खेती करने वाले अपने स्वयं के शोध के माध्यम से अधिक जागरूक हो रहे हैं।

इंटरनेट पर उपलब्ध अध्ययनों के अनुसार शोध पत्र भारत, ऑस्ट्रेलिया, पश्चिमी अफ्रीका, अमेरिका और थाईलैंड में दीमकों के लाभकारी प्रभाव का अध्ययन करने में बढ़ती रुचि का संकेत देते हैं।

भारत में, ऐसा डेटा विश्वविद्यालय अनुदान आयोग की वेबसाइट, (https://shodhnga.inflibnet.ac.in/) पर निःशुल्क उपलब्ध है। हालाँकि, किसान ऐसे डेटा का उपयोग शायद ही कभी करते हैं क्योंकि ये अंग्रेजी में होते हैं, स्थानीय भाषाओं में नहीं। इसके अलावा, अंग्रेजी भाषा को अकादमिक शब्दजाल में प्रस्तुत किया जाता है, न कि खेतों में किसानों और खेत मजदूरों को पेश किए जाने वाले उनके विस्तार कार्यक्रमों में आसानी से समझ में आने वाली भाषा में।

परिणामस्वरूप, दीमकों के बारे में अज्ञानता और परिणामी अंधविश्वास दोनों ही दुखद रूप से जारी हैं। प्रोफेसर खके अफसोस जताते हुए कहते हैं, इससे भी बुरी बात यह है कि जब ये अंधविश्वास जमीन पर लागू होते हैं, तो इसके परिणामस्वरूप उन अज्ञानी किसानों द्वारा कीटनाशकों के साथ इन नेक इरादे वाले दोस्तों का अनावश्यक और पूरी तरह से टाला जा सकने वाला 'खात्मा' किया जाता है, जो सोचते हैं कि वे अपनी फसलों को 'बचा' रहे हैं।

ऑस्ट्रेलिया, पश्चिमी अफ्रीका और थाईलैंड में अनुसंधान ऑस्ट्रेलिया में शोधकर्ताओं ने साबित किया है कि चींटियों और दीमक जैसे जीव-जिन्हें कभी कीट माना जाता था-मिट्टी की उर्वरता में सुधार के लिए अमूल्य साबित हो सकते हैं। ये कीट सुरंग खोदते हैं जो पौधों को भूमिगत जल स्रोतों तक बेहतर पहुंच प्रदान करते हैं।

वे नाइट्रोजन युक्त बैक्टीरिया भी पैदा करते हैं, जो उनकी लार और मल के माध्यम से मिट्टी में मिल जाते हैं। वास्तव में, अध्ययनों से यह भी पता चला है कि चींटियों और दीमकों से उपचारित भूमि में गेहूं के उत्पादन में 36 प्रतिशत की वृद्धि देखी गई है! फसल उत्पादन बढ़ाने के लिए दीमकों का उपयोग करने का लाभ अब कई अफ्रीकी किसानों के लिए कोई नई बात नहीं है।

पश्चिमी अफ़्रीका में, किसान दीमकों को आकर्षित करने के लिए मिट्टी में लकड़ी के तख्ते बिछाते हैं और ज़ाम्बिया में किसान दीमकों के घोंसलों में पैदा हुई मिट्टी को ऊपरी मिट्टी के रूप में भी उपयोग करते हैं। ग्रामीण रोपण से पहले अपने धान के खेतों में टीलों की मिट्टी को तोड़कर फैला देते हैं, जो प्राकृतिक उर्वरक के रूप में काम करती है। यहां वयस्क दीमकों को इकट्ठा किया जाता है और कई प्रकार की मछलियों को खिलाया जाता है, जिन्हें भोजन स्रोत के रूप में पाला जाता है। गंदगी में नाइट्रोजन की मात्रा अधिक होने के कारण वे दीमकों के ढेरों का उपयोग सब्जियां उगाने के लिए बागवानी बिस्तर के रूप में भी करते हैं।

हाल ही में, ग्रामीणों ने कुछ टीलों में पाए जाने वाले मशरूम को बेचना शुरू कर दिया है। स्वादिष्ट व्यंजन मानी जाने वाली मशरूम की नकदी फसल किसानों को टीलों के संरक्षण के लिए प्रोत्साहित करने में मदद कर सकती है। चींटियों, दीमकों और मिट्टी के स्वास्थ्य के बीच संबंध लाओटियन सागर के पार, ऑस्ट्रेलिया में शोधकर्ताओं की एक टीम ने पाया कि दीमक और चींटियाँ शुष्क जलवायु में गेहूं की फसल की पैदावार बढ़ाने में मदद कर सकती हैं। उन्होंने दीमक युक्त खेतों और कीड़ों को बाहर करने के लिए उपचारित खेतों के बीच मिट्टी में खनिज सामग्री और जल अवशोषण को देखा।

परिणामों से पता चला कि दीमक और चींटियों वाले खेतों में गेहूं की पैदावार 36 प्रतिशत अधिक थी। कीड़ों द्वारा खोदी गई सुरंगों ने बारिश को जमीन में गहराई तक गिरने दिया, जिससे उपचारित खेतों की तुलना में तीन गुना अधिक नमी बरकरार रही।

खेतों में चींटी और दीमक की गतिविधि का दूसरा लाभ मिट्टी की नाइट्रोजन सामग्री है। दीमक के आंत बैक्टीरिया में नाइट्रोजन का उच्च स्तर होता है। शोध के उपलब्ध परिणामों के आंकड़ों के अनुसार, ये कीड़े अपनी सुरंगें कैसे खोदते हैं, इसकी प्रकृति के कारण नाइट्रोजन मिट्टी में स्थानांतरित हो जाती है। भारत में पारंपरिक किसानों और जैविक खेती करने वालों को इन देशों के अनुभवों के बारे में नहीं सिखाया गया है। हालाँकि श्री खके का कहना है कि उन्होंने किसानों को बताया कि दीमक और केंचुए उनके मित्र हैं। एक अकेले योद्धा के रूप में, उन्होंने लगभग 20 साल पहले, दीमकों के महत्व को प्रदर्शित करना शुरू किया था जो पेड़ों की सूखी छाल को चुपचाप खा जाते हैं।

हाल ही में, उन्होंने ठाणे जिले के शाहपुर में आदित्य एग्रो फार्म में 20 हेक्टेयर के भूखंड पर दीमकों के लाभकारी उपयोग पर प्रकाश डाला।जहां काजू, चीकू, काला जामुन, आंवला और सोनचाफा जैसी अन्य फसलों के अलावा काली कपास मिट्टी में 450 आम के पेड़ लगाए गए हैं। पूर्ण विकसित पेड़ों का एक पूरा भाग दीमकों से "संक्रमित" दिखाई दिया, जिससे श्री खके को भी सुखद आश्चर्य हुआ। हालाँकि, फार्म के मालिक और उनके कर्मचारी और श्रमिक श्री खके की बताई प्रक्रियाओं का पालन कर रहे हैं। इसलिए, जब भी दीमक पेड़ों के तनों और शाखाओं पर रेंगने लगते हैं तो उन्हें चिंता नहीं होती। फार्म मालिकों ने श्री खके की टिप्पणी को समझा कि दीमक केवल मृत लकड़ी को खाते हैं और इस प्रक्रिया में, पेड़ों की छाल को हटा देते हैं जिसके परिणामस्वरूप सफेद ताजा दिखने वाली नई छाल निकलती है। इससे यह निर्णायक रूप से समझ आया कि पेड़ मरे नहीं थे। इसके विपरीत, ये और भी बड़े हो जाते हैं। अधिक दीमकों को आकर्षित करने के लिए, श्री खके ने आदित्य एग्रो फार्म के कर्मचारियों से इस वास्तविक 'दावत' में अधिक दीमकों को आकर्षित करने के लिए पेड़ की छंटाई से उत्पन्न सूखी शाखाओं को खेत में विभिन्न स्थानों पर रखने के लिए भी कहा, जो कि अच्छे के लिए काम करता प्रतीत होता है। एक कदम आगे बढ़ते हुए, उन्होंने एक श्रेडर के माध्यम से काटी गई लकड़ी की तुलना में काटी गई सूखी लकड़ी के माध्यम से दीमकों को आकर्षित करने की प्रभावकारिता का तुलनात्मक विश्लेषण करने का भी सुझाव दिया है, जो कि बेहतर और सुरक्षित मल्चिंग सामग्री है।

महाराष्ट्र के विदर्भ क्षेत्र के मेलघाट में श्री खके ने आदिवासियों को खेत की मिट्टी पर सूखी पत्तियां, शाखाएं और खरपतवार फैलाने के लिए प्रशिक्षित किया। जिससे इस तरह की गीली घास से नमी बनी रहे। श्री खके ने आदिवासियों को दिखाया कि कैसे गीली घास से मिट्टी के नीचे नमी का संरक्षण होता है और झाड़ियों, पौधों और पेड़ों को बढ़ने में मदद मिलती है।

विभिन्न प्रकार के कीड़े-मकौड़ों की तरह, दीमक भी इस नमी को पसंद करते हैं। श्री खके किसानों को समझाते हैं कि नम वातावरण दीमकों को पतली सुरंगें खोदकर और भोजन (अर्थात् उनकी लकड़ी) की तलाश करके क्षेत्र का पता लगाने के लिए प्रोत्साहित करता है। एक और जगह सूखे पत्तों, पेड़ की शाखाओं और लकड़ियों से ढकी हुई है। यह मिट्टी की सतह को ढकने के लिए गीली घास है, जो उर्वरता और मिट्टी के स्वास्थ्य में सुधार के लिए मिट्टी की नमी को संरक्षित करने के लिए फायदेमंद है।

खके ने किसानों को यह भी बताया है कि छाल के चिप्स मल्चिंग के लिए बहुत उपयोगी होते हैं। दीमकों की गतिविधि से उत्पन्न मिट्टी बहुत नरम और उच्च गुणवत्ता वाली और खेती के लिए अच्छी होती है। चींटियों या दीमकों द्वारा बनाए गए मिट्टी के ढेर उच्च गुणवत्ता के होते है, और खेती में खाद के रूप में उपयोगी होते है । खके महाराष्ट्र में इस क्षेत्र के दौरे के दौरान किसानों को सलाह दे रहे हैं।

उनके एक अनुयायी ने उनके मार्गदर्शन में वीडियो कहानियां बनाने में उनकी मदद करना शुरू कर दिया है। इससे पता चलता है कि एक जीवित केले के पौधे का तना भी दीमक से भरे स्थान पर बहुत अच्छी तरह से विकसित होता है। उनका कहना है कि पौधा आगे बढ़ता है और मरता नहीं है। उन्होंने इस अंधविश्वास को मिटाने की कोशिश की है कि चींटियों की पहाड़ी या दीमक की पहाड़ियाँ कोबरा और अन्य सरीसृपों का निवास स्थान हैं।

उन्होंने बताया कि दीमक सुरंगें बनाते हैं जो पौधों को भूजल तक अधिक आसानी से पहुंचने में सक्षम बनाती हैं। खराब मिट्टी की उर्वरता बड़े पैमाने पर फसल की पैदावार को कम कर देती है और पूरे क्षेत्र में भोजन की कमी में योगदान देती है। खके मानते हैं कि दीमक दुनिया भर में पाए जाते हैं और प्रजाति और स्थान के आधार पर फायदेमंद या हानिकारक हो सकते हैं। वे घरों, बाड़ों और अन्य इमारतों के संरचनात्मक पतन का कारण बनते हैं। यदि इससे इतना नुकसान हो रहा है तो कीट नियंत्रण के उपाय अवश्य करने चाहिए। लेकिन प्रकृति में, दीमक मृत या सड़ी हुई लकड़ी को तोड़ने के लिए जिम्मेदार हैं और उनके साथ किसान मित्र के रूप में सम्मानपूर्वक व्यवहार किया जाना चाहिए।

drkirnthakur@gmail.com

Some new links for references:

https://www.google.com/search...

https://www.thezimbabwean.co/.../termites-a-farmers-friend/